Σπάνια λαογραφικά στοιχεία στα χριστουγεννιάτικα κάλαντα στην Παλαιομάνινα

Γράφει ο: Δημήτρης Στεργίου*

Ξεχωρίζουν από όλα τα άλλα κυρίως από μια λέξη, από τον «Αράπου», που είναι ένα φανταστικό ον, δαιμόνιο ή στοιχειό, που εμφανίζεται με διάφορες μορφές, ως φύλακας σπιτιών, ως μελαμψός φύλακας κρυμμένων θησαυρών,  ρωμαλέος αντίπαλος ήρωα, ως φόβητρο για μικρά παιδιά

     Οι γιορτές των Χριστουγέννων (Κριστσιούνε, στην Παλαιομάνινα) και της Πρωτοχρονιάς μέχρι και των Φώτων, αναμένονταν με μεγάλη χαρά και θρησκευτική ευλάβεια από τους κατοίκους του χωριού μας, από τα παιδιά (για τα φραγκοδίφραγκα από τα κάλαντα!) και ιδιαίτερα από τους… 

 χαρτοπαίκτες! 

     Τα παλιά τα χρόνια δεν μοίραζαν, όπως σήμερα, οι γονείς και οι συγγενείς χριστουγεννιάτικα και πρωτοχρονιάτικα δώρα στα παιδιά. Ούτε στόλιζαν χριστουγεννιάτικο δέντρο!....

    Δημιουργούσαν όμως μιαν εκπληκτική γιορταστική ατμόσφαιρα με τη διαδικασία που άρχιζε πριν από 40 ημέρες με την καθολική σχεδόν νηστεία και την πρωινή λειτουργία στην εκκλησία και που κορυφωνόταν την τελευταία εβδομάδα και ιδιαίτερα την παραμονή των Χριστουγέννων.

      Τότε, όλες οι νοικοκυρές ετοίμαζαν το σπίτια τους, καθάριζαν τις τσέργκες (φλοκάτες), τις βλάρες (στρωσίδια από τραγόμαλλο), τα τζάκια. 

     Την παραμονή των Χριστουγέννων όλες οι γυναίκες ήταν στο πόδι. Ζύμωναν φρέσκο ψωμί, παρασκεύαζαν χριστόψωμα και γευστικά κουλουράκια και παρασκεύαζαν τη νοστιμότατη μακαρονόπιτα. Βέβαια, στη συνέχεια, περίμεναν να διεκπεραιώσουν μιαν άλλη κουραστική διαδικασία, εκείνη της σφαγής του οικόσιτου γουρουνιού (πόρκο ντι Κριστσιούνε) ή της γουρνοχαράς.

      Ακόμα, οι γιορτές των Χριστουγέννων συνοδεύονταν και από διάφορα έθιμα,τα οποία απαντώνται σε πολλές περιοχές της Ελλάδος και στο μακρινό παρελθόν και στο χωριό μας. 

      Για, παράδειγμα, όλοι σχεδόν πήγαιναν στους γύρω λόφους και πλαγιές και ξερίζωναν κρεμμύδες (μπόσκες) τις οποίες κρεμούσαν στις πόρτες ή πέταγαν στις κεραμοσκεπές για γούρι. Άλλα έθιμα είναι η γουρνοχαρά, το Χριστόψωμο, το Ύψωμα («αώτο», ομηρική λέξη), δηλαδή προζύμι, τα γευστικά κουλουράκια, το  μεγάλο κούτσουρο ή «Χριστόξυλο, τα Γιαούρτια, ο  Μπακλαβάς («κόθουρο», με ομηρικές ρίζες), το σπάσιμο του ροδιού, το πέταλο για … γούρι και άλλα.

       Αλλά, πέρα από όλα αυτά, θυμάμαι ότι τα (βλάχικα) κάλαντα των Χριστουγέννων στο χωριό μου, στην Παλαιομάνινα είχαν μια ξεχωριστή ζεστασιά και σημασία. 

      Τα παλαιότερα χρόνια οι νοικοκυραίοι έδιναν για δώρο στα παιδιά που τραγουδούσαν τα κάλαντα κουλούρια και ντόπια γλυκά και σπανιότερα χρήματα. Σημειώνεται ότι τότε στο χωριό μας ποτέ δεν χρησιμοποιούσαν τα παιδιά … τρίγωνα!

      Τα βλάχικα κάλαντα της Παλαιομάνινας είναι απλώς μια παραλλαγή των «Κόλιντα Μπάμπω ή Βάβω» (κάλαντα της γιαγιάς), που είναι γνωστά σε πάρα πολλές περιοχές της Ελλάδας από τη Θεσσαλία, την Ήπειρο έως τον Έβρο. 

      Την ονομασία τους την πήραν από τη λατινική λέξη calenda, που διαμορφώθηκε από το ελληνικό ρήμα «καλώ». Το έθιμο υπήρχε στην Ελλάδα πριν από τη Ρώμη. Τα παιδιά κρατούσαν ένα κλαδί ελιάς ή δάφνης, στολισμένο μεκαρπούς και άσπρο μαλλί (είναι η δωρική λέξη ειρεσιώνη= έριο = μαλλί), γύριζαν και τραγουδούσαν και τους έδιναν δώρα. Στη συνέχεια το έθιμο καθιερώθηκε και στη Ρώμη.

      Τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα που λέγαμε και λέμε στο χωριό μας είναι τα εξής:

Κολίντι, μελίντι,

ντένι, μάϊε, κουλάκου,

κου σου τάλιου αράπου,

αράπου ντι  λα ούσιε,

κου κίπουρου ντικούσιε.

(Κόλιντα, μέλιντα,

δωσ΄  μου, γιαγιά, κουλούρι,

γιατί θα σφάξω τον αράπη,

τον αράπη στην πόρτα (του σπιτιού)

με το κουδούνι στο λαιμό).

     Τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα στην Παλαιομάνινα ξεχωρίζουν από όλα τα άλλα κυρίως από μια λέξη που υπάρχει σε αυτά (δεν την έχω εντοπίσει έως τώρα σε άλλα κάλαντα). 

     Πρόκειται, όπως διαπιστώσατε, για τη λέξη «αράπου» (στον ελληνοβλάχικο λόγο)= αράπης, η οποία με είχε προβληματίσει από μικρό παιδί για δύο λόγους:

Πρώτον, δεν υπήρξε ποτέ άνθρωπος Αράπης (μελαμψός κλπ) στο χωριό μας.

Δεύτερον, δεν είχα παρατηρήσει ποτέ ότι στην πόρτα των σπιτιών όλης της Παλαιομάνινας στεκόταν κάποιο μαύρο ζώο (σκυλί, για παράδειγμα) ως φύλακας με κουδούνι στο λαιμό.

       Δύο ήταν οι κυριότερες εκδοχές που επικρατούσαν για την ερμηνεία του«Αράπου». Η πρώτη αναφερόταν σε μαύρο σκύλο ως φύλακα, ο οποίος υπάρχει στην ελληνική λογοτεχνία (διήγημα) και η άλλη στο «θύμα» των ημερών, το γουρούνι.

       Αλλά, ήταν τόσο ασθενείς και οι δύο αυτές εκδοχές ώστε με το ζόρι γίνονταν δεκτές. Ώσπου ανέτρεξα στη Λαογραφία, όπου βρήκα και την απάντηση.

     Στη Λαογραφία, λοιπόν, «αράπης» είναι ένα φανταστικό ον, δαιμόνιο ή στοιχειό, που εμφανίζεται με διάφορες μορφές:

-Εμφανίζεται ως φύλακας σπιτιών πλουτίζοντας τον οικοδεσπότη και τρώγοντας από την άλλη τους άπληστους.

-Εμφανίζεται ως μελαμψός φύλακας κρυμμένων θησαυρών.

-Εμφανίζεται ως ρωμαλέος αντίπαλος ήρωα  τον οποίο υπηρετεί αφού νικηθεί από αυτόν

-Συχνά αναφέρεται ως φόβητρο για τα μικρά παιδιά: «φάε το φαί σου γιατί θα φωνάξω τον αράπη» κλπ.

        Όλες αυτές οι παραπάνω ερμηνείες δικαιολογούν την αναφορά του «αράπη» στα χριστουγεννιάτικα κάλαντα στην Παλαιομάνινα, αφού συνδυάζει όλες τις «μορφές» του. Είναι φύλακας σπιτιών, είναι μελαμψός φύλακας θησαυρών, είναι φόβητρο για τα παιδιά, τα οποία, υποσυνείδητα, στα κάλαντα θέλουν να τον «σφάξουν» αν δεν δώσει η γιαγιά κάτι από το «θησαυρό».

(*Ο Δημήτριος Στεργίου είναι δημοσιογράφος. Γεννήθηκε στην Παλαιομάνινα  Αιτωλοακαρνανίας. Μετά την αποφοίτησή του με άριστα (πρώτος) από το Γυμνάσιο της Παλαμαϊκής Σχολής Μεσολογγίου το 1961, σπούδασε πολιτικές και οικονομικές και, στη συνέχεια, φιλοσοφικές επιστήμες. Από το 1966 έως το 1970 ήταν μέλος της Συντακτικής Επιτροπής του περιοδικού "Τραπεζική και Οικονομοτεχνική Επιθεώρηση" και μελετητής-αναλυτής στο ομώνυμο "Οικονομοτεχνικό Κέντρο", που κατήρτιζε μελέτες χρηματοδότησης από τις τράπεζες επιχειρήσεων για την πραγματοποίηση μεγάλων επενδύσεων. Το 1971 προσελήφθη στον Δημοσιογραφικό Οργανισμό Λαμπράκη ως συντάκτης του "Οικονομικού Ταχυδρόμου", ενώ παράλληλα έγραφε μεγάλες κοινωνικοοικονομικές έρευνες στις εφημερίδες "Το Βήμα" και "Τα Νέα". Το 1978 έγινε αρχισυντάκτης και στη συνέχεια διευθυντής Σύνταξης του "Οικονομικού Ταχυδρόμου" και αρθρογράφος-σχολιογράφος στα "Νέα" καθώς και υπεύθυνος της στήλης "Μικρο-Μακροοικονομικά" στο "Βήμα της Κυριακής").